.png)
नेपालमा १५५८ देखि १८४६ सम्मको समय शाह/गोरखा प्रशासनको युगको रूपमा चिनिन्छ। पृथ्वीनारायण शाहले गोरखाबाट एकीकरणको थालनी गरेदेखि लिएर जंग बहादुर राणाको उदयसम्मको समय शाहवंशीय शासन अन्तर्गत रह्यो। यस समयमा राजनीतिक, सैनिक र न्यायिक प्रशासनमा विभिन्न महत्त्वपूर्ण पदहरू कायम थिए, जसले शासन, न्याय र कर संकलनमा प्रभावशाली भूमिका खेले।
🏰 मुख्य प्रशासनिक पदहरू
👑 राजा
शाहकालमा राजा सर्वोच्च शक्ति भएको मानिन्थ्यो। उनलाई दिव्य अवतारको रूपमा लिइन्थ्यो। राजाको कार्यक्षेत्रमा राजनीति, भूमि विस्तार, सेना, न्याय प्रणाली र अर्थतन्त्र सबै समेटिन्थ्यो।
👩👦 जेठो उमेर नभएका राजाहरूको पालामा : राजप्रतिनिधि (रिजेन्ट)
प्रथापसिंह शाहको निधनपछि कम उमेरका राजाहरू सत्तामा पुगे। यस्तो अवस्थामा रानी आमा वा नजिकका नातेदारहरू राजप्रतिनिधिको रूपमा शासन सञ्चालन गर्थे। उदाहरणस्वरूप, रानी राजेन्द्रलक्ष्मी, बहादुर शाह, र लालिता त्रिपुरा सुन्दरी प्रसिद्ध राजप्रतिनिधि थिए।
🧱 काजी
काजीहरू राज्य सञ्चालनका मुख्य सल्लाहकार र कार्यान्वयनकर्ताको रूपमा कार्य गर्थे। कर संकलन, कूटनीति, प्रशासन तथा शान्ति सुरक्षामा उनीहरूको भूमिका महत्वपूर्ण रहन्थ्यो।
👨⚖️ चौतारिया
राजाका सहयोगीको रूपमा चौतारियाहरूले सरकार र जनताबीचको सेतुको काम गर्थे। उनीहरू रणनीतिक क्षेत्रहरूमा नियुक्त हुने, कर संकलन र विवाद समाधानमा समेत संलग्न हुन्थे।
🏛 मुख्तियार
मुख्तियारहरू राजा नाबालक हुँदा शासन सम्हाल्ने शक्तिशाली पदाधिकारी थिए। उनीहरू प्रशासन, न्याय, कर्मचारी नियुक्ति, कर संकलन आदि कामहरू सम्हाल्थे। पछि यही पद विकसित भएर प्रधानमन्त्रीमा रूपान्तरण भयो।
🏡 छ थरघर
छ थरघर भन्नाले गोरखा राज्यका ६ प्रमुख कुललाई जनाइन्छ – पाँडे, अर्याल, पन्थ, खनाल, राणा मगर र बोहरा। यी कुलहरू राज्य प्रशासनका उच्च पदमा नियुक्त हुन्थे। विशेषगरी कालु पाँडे र गणेश पाँडेजस्ता पाँडे कुलका व्यक्तिहरू धेरै प्रभावशाली मानिन्थे।
📋 अन्य प्रशासनिक पदहरू
🖊 खर्दार
पृथ्वीनारायण शाहले नियुक्त गरेका खर्दारहरू शिक्षित कर्मचारी थिए जसले जनगुनासो समाधान, मुद्धा दर्ता, जग्गा विवाद, लेखापालको काम जस्ता प्रशासनिक जिम्मेवारी बहन गर्थे।
🏰 कपर्दार
दरबारका मुख कर्मचारीका रूपमा कपर्दारले दरबार सञ्चालन, तलब वितरण, र राजाको सेवा सुविधा सम्हाल्थे। उनीहरू दरबारको सम्पत्ति सुरक्षित राख्न र व्यवस्थापन गर्न जिम्मेवार हुन्थे।
💰 खजाञ्ची
राजदरबारको आर्थिक व्यवस्थापन खजाञ्चीको जिम्मामा थियो। उनीहरूले कोषको सुरक्षा, खर्चको हिसाब, राजस्व संकलन, र आर्थिक पारदर्शिता सुनिश्चित गर्थे।
⚔️ सरदार
सरदारहरू प्रशासनिक र सैनिक कामका लागि नियुक्त गरिन्थे। उनीहरू युद्धमा भाग लिनु, क्षेत्रीय प्रशासन सम्हाल्नु र न्याय प्रणालीमा भूमिका खेल्थे।
⚖️ न्यायिक प्रशासन
📚 धर्माधिकारी
धर्मशास्त्रमा आधारित फैसला गर्ने अधिकारी धर्माधिकारीको रूपमा चिनिन्थे। राम शाहका पालामा यस पदको सुरुआत भएको हो। उनीहरू उच्च अदालतको प्रमुख न्यायाधीशसरह थिए र जिल्ला तहमा प्रतिनिधिहरू खटाउँथे।
🏛 दित्था
दित्था अदालतका प्रमुख न्यायिक अधिकारी थिए जसले अन्तिम फैसला सुनाउने, प्रहरी व्यवस्थापन गर्ने र दरबारका मुद्दा हेर्ने जिम्मेवारी पाउँथे।
📜 बिचारी
बिचारीले प्रमाण संकलन, सोधपुछ, र मुद्दाको प्रारम्भिक प्रक्रिया सञ्चालन गर्थे। दित्था र धर्माधिकारीसँग सहकार्य गरेर निष्पक्ष फैसला गर्न सहयोग पुर्याउँथे।
🧾 बहिदार
बहिदारहरू अदालतमा मुद्दा दर्ता गर्न सहयोग गर्ने, लेखापालको रूपमा काम गर्ने र अशिक्षित जनतालाई कानुनी सहायता उपलब्ध गराउने कर्मचारी थिए।
🏘 अमलदार
अमलदारहरू साना जिल्लाहरूमा खटाइन्थे जसले प्रशासन, न्याय, कर संकलन र शान्ति सुरक्षा सम्हाल्थे। उनीहरू बिचारी र धर्माधिकारीसँग समन्वय गरेर काम गर्थे।
⚖️ टक्सार र धनसर अदालत
यी अदालतहरूले सामान्य नागरिक मुद्दाहरूको सुनुवाइ गर्थे। गम्भीर मुद्दाहरूमा दित्थाले कार्यवाही गर्थे। प्रक्रियागत रूपमा चलाइने यी अदालतहरूमा निष्पक्ष सुनुवाइ सुनिश्चित गरिन्थ्यो।
🔚 निष्कर्ष
शाह/गोरखा प्रशासन एउटा बहुआयामिक संरचना थियो जहाँ राजा, राजप्रतिनिधि, काजी, चौतारिया, मुख्तियारहरू सँगै न्यायिक व्यवस्थामा धर्माधिकारी, दित्था, बिचारी लगायतका पदहरू क्रियाशील थिए। समय अनुसार पदको नाम र स्वरूप परिवर्तन भए तापनि शासन संरचनाले राजालाई केन्द्रमा राखेर राज्य सञ्चालन गर्थ्यो। यो संरचनाले नेपालको एकीकरण र शासनको आधार निर्माण गर्यो।